vhp.Hạ Vũ: Thành Ngữ Điển Tích 40: Chén (Đỗ Chiêu Đức)

THÀNH NGỮ ĐIỂN TÍCH 40 :

CHÉN

Chén đưa nhớ bửa hôm nay,

Chén mừng xin hẹn ngày này năm sau.

Đó là hai câu thơ cụ Nguyễn Du viết khi Thúy Kiều đưa tiễn Thúc Sinh về thăm vợ cả là Hoạn Thư. Ta thấy, trong văn học cổ chỉ một chữ CHÉN thôi, thì ta phải hiểu đó là CHÉN RƯỢU, như hai câu thơ trên:

- CHÉN ĐƯA là chén rượu uống khi đưa tiễn. Còn...

- CHÉN MỪNG là chén rượu uống mừng khi gặp lại nhau.

Ngoài ra, trong Truyện Kiều, từ đầu đến cuối ta còn gặp được rất nhiều "CHÉN". Khi lần đầu tiên Kim Kiều hội ngộ, lúc "Nhà lan thanh vắng một mình, Ngẫm cơ hội ngộ đã dành hôm nay". Sau khi:

Đủ điều trung khúc ân cần,

Lòng xuân phơi phới CHÉN XUÂN tàng tàng.

- CHÉN XUÂN là chén rượu ngày xuân.

Và sau khi "Tóc tơ căn dặn tấc lòng, trăm năm tạc một chữ đồng đến xương", rồi thì...

CHÉN HÀ sánh giọng quỳnh tương,

Dải là hương lộn bình gương bóng lồng.

- CHÉN HÀ là chén uống rượu có vẽ hoa văn như mây ngũ sắc rất đẹp ở trên trời. HÀ 霞 : là Ráng, Ráng là mây màu rực rỡ của buổi sáng ở trời đông và buổi chiều khi hoàng hôn xuống ở trời tây.

Khi đã bán mình chuộc tội cho cha, Thúy Kiều đã nhờ Thúy Vân vì "Giữa đường đứt gánh tương tư, Giao loan chắp nối tơ thừa mặc em". Bởi vì...

Kể từ khi gặp chàng Kim,

Khi ngày quạt ước, khi đêm CHÉN THỀ.

- CHÉN THỀ là Chén rượu uống để thề thốt cùng nhau trong đêm hội ngộ.

Sau đêm thất thân với Mã Giám Sinh, khi "Lầu mai vừa rút còi sương, Mã sinh giục giã vội vàng ra đi ", mặc dù Vương Ông đã đặt tiệc tiễn hành ở "Bề ngoài mười dặm trường đình". Mã Giám Sinh vẫn cứ gấp gáp:

Vài tuần chưa cạn CHÉN KHUYÊN,

Mái ngoài nghỉ đã giục liền ruổi xe.

- CHÉN KHUYÊN là Chén rượu khuyên mời nhau lúc chia tay.

Khi ở lầu Ngưng Bích, Thúy Kiều mang tâm trạng ngỡ ngàng của thân phận lạc loài với "Bẽ bàng mây sớm đèn khuya, Nửa tình, nửa cảnh như chia tấm lòng" khi nhớ đến người yêu:

Tưởng người dưới nguyệt CHÉN ĐỒNG,

Tin sương luống những rày trông mai chờ.

- CHÉN ĐỒNG là Chén rượu cùng uống để cùng thề nguyền với nhau.

Khi được Thúc Sinh chuộc ra khỏi lầu xanh và được quan phủ thử tài rồi khen "Thực là tài tử giai nhân, Châu Trần còn có Châu Trần nào hơn" rồi tác hợp cho sống cuộc sống lứa đôi với nhau. Thúy Kiều sau một năm hạnh phúc lại rất biết điều mà khuyên Thúc Sinh về thăm vợ cả là Hoạn Thư để tránh cảnh "Mặn tình cát lũy nhạt tình tào khang". Thúc Sinh đã nghe theo nên lại có cuộc chia tay:

Tiễn đưa một CHÉN QUAN HÀ,

Xuân đình thoắt đã dạo ra cao đình.

- CHÉN QUAN HÀ : Quan 關 là Quan Ải 關隘, Hà 河 là Giang Hà 江河, nên QUAN HÀ chỉ nơi sông ngòi quan ải xa xôi; CHÉN QUAN HÀ là chén rượu tiễn đưa người đi đến nơi xa xôi diệu vợi.

Khi về đến nhà gặp Hoạn Thư thì Thúc Sinh quên tuốt lời Thúy Kiều dặn "Đôi ta chút nghĩa đèo bòng, Đến nhà trước liệu nói sòng cho minh", mà cứ lo...

TẨY TRẦN vui CHÉN THONG DONG,

Nỗi lòng ai ở trong lòng mà ra.

- TẨY TRẦN 洗塵 : là Rửa Bụi, là Rửa đi những bụi bặm trong bước đường dài. Ngày xưa, khi người đi xa về hoặc có bạn bè từ xa đến, thì chủ nhà thường làm một tiệc để đãi khách, gọi là TIỆC TẨY TRẦN.

- CHÉN THONG DONG là Chén rượu uống một cách thung dung trong tiệc tẩy trần. Và...

Vì qúa thong dong mà Thúc Sinh "Nghĩ đà bưng kín miệng bình, Nào ai có khảo mà mình lại xưng?" để đến nổi Hoạn Thư cho bắt Thúy Kiều về làm Hoa Nô, và khi tưởng Kiều đã chết thiêu, Thúc lại "Nhớ quê chàng lại tìm đường thăm quê" gặp lại Thúy Kiều đang là con hầu của Hoạn Thư thì mới tá hỏa rồi... khóc. Hoạn Thư hỏi thì nói dối là "...hiếu phục vừa xong" vừa mới hết tang mẹ, nên Hoạn Thư lại:

Khen rằng: Hiếu tử đã nên!

TẨY TRẦN mượn CHÉN GIẢI PHIỀN đêm thu.

- CHÉN GIẢI PHIỀN là Chén rượu uống để giải trừ phiền muộn buồn bã.

Thúc Sinh cứ ngỡ là nói dối xong thì đã yên chuyện, nào ngờ con vợ qủy quái bắt Thúy Kiều phải đứng hầu rượu để cho:

Vợ chồng CHÉN TẠC CHÉN THÙ,

Bắt nàng đứng chực Trì Hồ hai nơi.

- CHÉN TẠC CHÉN THÙ : TẠC 酢 là Mời Ngược, nên CHÉN TẠC là Chén rượu của người khác mời mình. THÙ 酬 là Mời khách, nên CHÉN THÙ là Chén rượu của mình mời người khác. Nên THÙ TẠC 酬酢 là Mời qua mời lại với nhau khi uống rượu.

- Nói thêm về từ TRÌ HỒ 持壺 :TRÌ là Cầm là Bưng; HỒ là Bình (rượu). Câu "Bắt nàng đứng chực trì hồ hai nơi" là: Bắt Thúy Kiều cầm bình rượu đứng đó để rót rượu cho hai vợ chồng mời mọc lẫn nhau. Khiến cho:

Sinh càng như dại như ngây,

Giọt dài giọt vắn CHÉN ĐẦY CHÉN VƠI.

- CHÉN ĐẦY CHÉN VƠI là hết chén rượu nầy tới chén rượu khác, uống vương vãi hổ lốn.

Đến khi chịu hết nỗi, Thúc sinh mới "Cáo say chàng đã toan bài lảng ra", thì "Tiểu thư vội thét: Con Hoa! Khuyên chàng chẳng cạn thì ta có đòn". Làm cho:

Sinh càng nát ruột tan hồn,

CHÉN MỜI phải ngậm bồ hòn ráo ngay.

Khi trúng kế Hồ Tôn Hiến, Từ Hải đã chết đứng giữa chiến trường rồi, Thúy Kiều lại bị Hồ Tôn Hiến "Bắt nàng thị yến dưới màn" phải hầu rượu trong bửa tiệc và có lẽ đã phải "hầu" luôn Hồ Tôn Hiến trong đêm đó, vì cụ Nguyễn Du đã viết "Lạ cho mặt sắt cũng ngây vì tình", và đến sáng hôm sau khi:

HẠ CÔNG CHÉN đã quá say,

Hồ công đến lúc rạng ngày tỉnh ra .

Nghĩ mình phương diện quốc gia,

Quan trên nhắm xuống người ta trông vào .

- HẠ CÔNG 賀功 : HẠ là Hỉ HẠ, là Ăn Mừng; CÔNG là Thành Công, ở đây là Thắng trận, nên CHÉN HẠ CÔNG là Chén rượu ăn mừng khi thắng trận.

Đến khi nhờ Giác Duyên chỉ điểm tìm được Thúy Kiều và Vương Ông đã thuyết phục nàng phải về với gia đình, thì "Một nhà về đến quan nha, Đoàn viên vội mở tiệc hoa vui vầy". Lúc bấy giờ, khi:

Tàng tàng CHÉN CÚC dở say,

Đứng lên Vân mới giãi bày một hai.

Rằng trong tác hợp cơ trời ...

- CHÉN CÚC là Chén rượu được ủ bằng hoa cúc, là Cúc Tửu 菊酒. Thường thì rượu cúc thơm và nhe, nên các bà các cô hay uống thứ rượu nầy.

Khi Thúy Kiều đã bị mọi người trong nhà thuyết phục để nối lại duyên xưa với Kim Trọng, "Cùng nhau giao bái một nhà, Lễ đà đủ lễ đôi đà đủ đôi", để đưa đến:

Động phòng dìu dặt CHÉN MỒI,

Bâng khuâng duyên mới ngậm ngùi tình xưa.

Những từ sen ngó đào tơ,

Mười lăm năm mới bây giờ là đây!

...và khi Kim Kiều đã cùng nhau thoả thuận không "động phòng" tối hôm đó, nhưng lại:

Thêm nến giá nối hương bình,

Cùng nhau lại chuốc CHÉN QUỲNH giao hoan .

- CHÉN QUỲNH là CHÉN QUỲNH TƯƠNG 瓊漿 : là loại rượu được ủ bằng trái cây cho lên men, nên có màu lóng lánh như đá qúy QUỲNH DAO. Quỳnh Tương 瓊漿 là rượu trái cây, rượu cocktail của hiện nay đó. Trong truyện Nôm Tây Sương Ký khi tả cảnh Thôi Oanh Oanh thất thân với Trương Quân Thụy cũng đã có câu:

CHÉN QUỲNH sóng sánh hồng nhan,

Sẵn chăn phỉ thúy sẵn màn phù dung.

- CHÉN QUỲNH còn có nghĩa là Chén uống rượu được làm bằng đá quý Quỳnh Dao, gọi là QUỲNH BÔI 瓊杯: là Ly uống rượu làm bằng ngọc quỳnh, như trong truyện thơ Nôm Lâm Tuyền Kỳ Ngộ:

Đào mai đua mặt dâng câu gấm,

Thông cúc dang tay chuốc CHÉN QUỲNH.

Tất cả gồm 20 chữ CHÉN trên đây đều chỉ CHÉN RƯỢU, mặc dù không có từ RƯỢU đi kèm, nhưng mọi người đều hiểu đó là CHÉN RƯỢU, và đó cũng là một trong những cách dùng chữ tài tình của Truyện Kiều, của cụ Nguyễn Du. Ở cuối tác phẩm, cụ mới cho một từ CHÉN RƯỢU xuất hiện hiên ngang để kết thúc cho một cuộc tình có hậu, một tác phẩm có hậu theo kiểu cổ điển xưa là "Văn dĩ tải đạo"; cuối cùng rồi những người tốt cũng sẽ có được hoàn cảnh tốt "Duyên xưa đầy đặn, phúc sau dồi dào" như cảnh Kim Kiều tái hợp vậy:

Khi CHÉN RƯỢU khi cuộc cờ,

Khi xem hoa nở khi chờ trăng lên.

Ba sinh đã phỉ mười nguyền,

Duyên đôi lứa cũng là duyên bạn bầy!...