THÀNH NGỮ ĐIỂN TÍCH 92: SÁNH, SÀNG, SAO, SÀO, SÁT. (Đỗ Chiêu Đức)

 THÀNH NGỮ ĐIỂN TÍCH 92 : 

         SÁNH, SÀNG, SAO, SÀO, SÁT

                           

                           

            Trai anh hùng gái thuyền quyên,

    Phỉ nguyền SÁNH PHƯỢNG đẹp duyên CƯỠI RỒNG                               

         

       SÁNH PHƯỢNG là "Sánh cùng chim Phượng" chỉ việc lấy được chồng tốt, theo tích sau đây《Điền Kính Trọng Hoàn Thế Gia 田 敬 仲 完 世 家》trong Sử Ký 史 記 của Tư Mã Thiên 司 馬 遷 đời Tây Hán như sau:

       Điền Hoàn 田 完 vốn có tên là Trần Hoàn 陳 完, tự là Kính Trọng, công tử của nước Trần, vì nước Trần có loạn mà lưu vong sang nước Tề mới đổi thành họ Điền. Quan Đại phu của Tề là Ý Trọng muốn gả con gái cho, nèn bói được một quẻ Đại Nhã trong Kinh Thi có câu: Phụng hoàng vu phi, Hòa minh tương tương 鳳 凰 于 飛，和 鳴 锵 锵 Có nghĩa: Phượng hoàng cùng cất cánh bay, Hoà chung giọng hót vui thay vang lừng, nên SÁNH PHƯỢNG chỉ vợ chồng hòa hợp vui vầy hạnh phúc, sau thường dùng để chỉ kén được chồng tốt, rể qúy... như hai câu thơ mở đầu bài chỉ Thúy Kiều gặp được Từ Hải là gặp được người chồng tốt:

           Trai anh hùng gái thuyền quyên,

 Phỉ nguyền SÁNH PHƯỢNG đẹp duyên CƯỠI RỒNG.

       CƯỠI RỒNG là Thừa Long 乘 龍 cũng chỉ chàng rể qúy do thành ngữ Thừa Long Khoái Tế 乘 龍 快 婿 theo tích trong Liệt Tiên Truyện 列 仙 傳 của Lưu Hướng 劉 向 đời Tây Hán: Tần Mục Công có cô con gái tên là Lộng Ngọc thích thổi tiêu sáo, gả cho Tiêu Sử là chàng trai tài hoa giỏi thổi tiêu. Vợ chồng cùng nhau thổi tiêu và cùng tu tiên. Một đêm khi đang cùng hòa tấu thì có rồng phượng hiện ra, vợ chồng cùng cởi phượng cởi rồng mà bay tuốt lên trời, nên CƯỠI RỒNG cũng chỉ gặp được rể qúy, chồng tốt.

                       

       

      Nối tiếp theo điển tích chỉ chàng rể qúy, còn có từ ĐÔNG SÀNG 東 床. Ta thường nghe nói "Kén rể Đồng Sàng" là do điển tích sau đây: 

      Theo Thế Thuyết Tân Ngữ của Lưu Nghĩa Khánh đời Tống 宋· 劉 義 慶《世 說 新 語》kể lại: Hy Giám 郗 鑒 là Thái Úy đời Đông Tấn, muốn kén một chàng rể qúy cho con gái tài mạo song toàn của mình là Hy Tuyền 郗 璿; nghe nói trong nhà của Thừa tướng Vương Đạo 王 導 có nhiều con cháu toàn là những chàng trai văn hay chữ tốt, bèn ngõ ý với Thừa Tướng muốn kết thành thông gia. Vương Đạo cũng rất hài lòng nên ưng thuận. Hy Giám bèn hẹn để cử người coi mắt các chàng trai ở Vương phủ. Đến ngày hẹn, các chàng trai đều ăn mặc chải chuốt để tạo dáng môt thư sinh đẹp trai tài giỏi và đều mong ước mình được chọn làm rể của Thái Úy. Sư gia của phủ Thái Úy đến tiếp xúc và xem qua một lượt rồi về bẩm báo lại rằng: "Các chàng trai qủa nhiên đều "Phong tư tài mạo tuyệt vời", nhưng có một chàng lại không chải chuốt gì cả mà nằm phơi bụng ở trên giường mé đông hiên nhà ăn bánh đọc sách như chẳng có chuyện gì xảy ra cả!" Hy Giám nghe xong cả cười mà bảo rằng: "Đó chính là chàng rể qúy của nhà ta đó!" Bèn cho người mai mối biết là mình sẽ gả đứa con gái cưng tài hoa cho cái chàng trai nằm phơi bụng ở giường đông đó. Qủa nhiên không nhầm, vì chàng trai đó sau nầy chính là nhà quân sự và là nhà thư pháp nổi tiếng VƯƠNG HY CHI 王 羲 之 của đời Đông Tấn. Thiếp Lan Đình 蘭 亭 帖 của Vương Hy Chi là thư pháp kiểu mẫu còn truyền lại cho đến hiện nay. Trong Truyện Kiều, cụ Nguyễn Du đã cho Hoạn Thư khen Thúy Kiều viết chữ đẹp khi nàng chép kinh ở Quan Âm Các là:

               Khen rằng: "Bút pháp đã tinh,

          So vào với THIẾP LAN ĐÌNH nào thua!"

       Vì tích trên đây mà chàng rể qúy được gọi là ĐÔNG SÀNG 東 床 hay SÀNG ĐÔNG như trong truyện nôm Hoa Tiên Ký của Nguyễn Huy Tự và Nguyễn Thiện có câu:

               Khéo thay lời nói hữu tình,

         SÀNG ĐÔNG rầy mới là đành có nơi.

       Hay như trong Sơ Kính Tân Trang của Chiêu Lỳ Phạm Thái thì gọi là GIƯỜNG ĐÔNG và nhắc cả tích "Tước Bình" và "Thừa Long" nữa:

                     Lẽ đâu dám kẻ GIƯỜNG ĐÔNG,

                Tước Bình xin đợi, Thừa Long xứng tài.

                

                 

     

      SAO PHÚC chữ Nho là PHÚC TINH 福 星, là ngôi sao mang phước lành đến, theo tích sau đây:

      Trong Tống Sử Ký Sự 宋 史 纪 事 có ghi: Tiên Vu Thân 鲜 于 侁 là Chuyển Vận Sứ của đất Kinh đông. Dưới sự cai quản và chăm sóc của ông, dân chúng cả một vùng Kinh đông đều an cư lạc nghiệp, nên Tư Mã Quang gọi ông là PHÚC TINH của nơi đó. Trong Thông Tục Biên 通 俗 编 đời Thanh thì gọi ông là NHẤT LỘ PHÚC TINH 一 路 福 星 với hàm ý là "Một ông quan tốt mang hạnh phúc đến cho dân chúng. 

      Trong tác phẩm Sãi Vãi của Nguyễn Cư Trinh khi cho ông Sãi phân bua mình chưa chắc đã tu thành Phật, nhưng cũng đã từng là một ông quan tốt, cụ Nguyễn Cư Trinh cũng đã viết:

                     Dù chẳng Vạn gia sinh Phật,

                     Cũng là NHẤT LỘ PHÚC TINH.

     Còn trong truyện thơ Nôm khuyết danh Phan Trần thì gọi là SAO PHÚC:

                     Niềm công chính, dạ trung trinh,

                 Phương dân SAO PHÚC, triều đình quyền cao.

             

                         Vạn gia sinh phật             Nhất lộ phúc tinh

  

        SÀO PHỦ 巢 父 và HỨA DO 許 由 là hai cao nhân ẩn sĩ đời Đường Nghiêu, không màng danh lợi. Vua Nghiêu nghe tiếng tìm đến định nhường ngôi cho Sào Phủ, Phủ không nhận; ít lâu sau lại tìm đến với Hứa Do cũng định nhường ngôi. Hứa Do nghe xong bèn từ chối và chạy ra bờ sông để rửa tai, vì cho rằng tai của mình đã dơ vì phải nghe những lời danh lợi phàm tục tầm thường; lúc đó Sào Phủ định cho trâu uống nước, nghe thế, bèn dắt trâu lên trên dòng thượng lưu mới cho trâu uống, vì sợ trâu uống phải những dơ bẩn trong nước mà Hứa Do đã rửa tai trôi ra. Cao khiết một cách quá đáng đến như thế là cùng!

      Trong văn học cổ thường dùng Sào Phủ và Hứa Do để chỉ những cao nhân ẩn sĩ không màng danh lợi, như trong thơ của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm:

                    Của Thạch Sùng nào của ấy,

                   Danh SÀO PHỦ há danh không ?!

      Trong bài "Tụng Tây Hồ Phú" của Nguyễn Huy Lượng một danh sĩ đời Lê Mạt, Tây Sơn, và Nguyễn sơ, thì gọi tắt Sào Phủ Hứa Do là SÀO, DO:

       Mặt đất đùn này thóc này rau, rầu lòng Cô Trúc;

       Mặt nước chảy nọ dòng nọ bến, mặc chí SÀO, DO.

      Còn trong thơ của cụ Nguyễn Trãi thì gọi là SÀO HỨA như sau:

            Lâm tuyền thanh vắng bạn SÀO, HỨA,

            Lễ nhạc nhàn chơi tạo Khổng, Chu.

            

       

      Trong truyện thơ Nôm LỤC SÚC TRANH CÔNG khi nói về Gà và Heo có câu:

             Gà biết chữ "Xả sinh thủ ngãi",

             Heo đặng câu "SÁT THÂN THÀNH NHÂN".

      XẢ SINH THỦ NGÃI (NGHĨA) 捨 生 取 義 là "Buông bỏ cuộc sống của mình để lấy cái nghĩa", tức là "Hy sinh thân mình để làm việc nghĩa".

      SÁT THÂN THÀNH NHÂN 殺 身 成 仁 là "Giết thân mình để hoàn thành việc nhân đức", tức là "Hy sinh thân mình để làm việc nhân".

      Nói chung, hai câu thành ngữ nêu trên thường dùng để chỉ những người chí sĩ dám hy sinh cho tổ chức đoàn thể hay những người yêu nước dám hy sinh thân mình để bảo vệ Tổ quốc. Đó là câu nói của Đức Khổng Phu Tử có xuất xứ từ chương Vệ Linh Công của sách Luận Ngữ 論 語  衛 靈 公  子曰:「Chí sĩ nhân nhân, vô cầu sinh dĩ hại nhân, hữu sát thân dĩ thành nhân 志 士 仁 人，無 求 生 以 害 仁，有 殺 身 以 成仁。」Có nghĩa: Người chí sĩ nhân nghĩa, không vì tham sống mà hại đến việc nhân nghĩa, nhưng có thể hy sinh thân mình để giữ tròn nhân nghĩa".

       Trong LỤC SÚC TRANH CÔNG, sau khi nghe Gà và Heo kể lể tranh công với nhau thì nhà chủ nghe thấy, nên:

                   Vậy chủ bèn phân đoán,

                   Phê một câu khúc tận kỳ tình:

                  "Gà biết chữ Xả Sinh Thủ Ngãi;

                   Heo đặng câu Sát Thân Thành Nhân" 

 Có dị bản là :

                   Heo đặng câu tịnh dục, tịnh sinh.      

           

                 

      Nhà chủ đã hòa giải và khen ngợi ca tụng cả hai con gà và heo đều có công và đều biết hy sinh thân mình để làm thức ăn ngon miệng cho con người mà không có lời than van oán trách gì cả!

      Hẹn bài viết tới !

                                                      杜 紹 德

                                                   Đỗ Chiêu Đức