THÀNH NGỮ ĐIỂN TÍCH 79 :
NGỌC
Nàng rằng trộm liếc dung quang,
Chẳng sân NGỌC BỘI cũng phường kim môn
NGỌC 玉 chữ Nho có nghĩa là Đá Qúy. Ta thường gọi là Cẩm
Thạch 錦 石 (Đá đẹp như gấm). NGỌC là loại đá vừa cứng vừa
trong sáng, tượng trưng cho cái đức cứng rắn thủy chung và trong
sạch của người quân tử ngày xưa . NGỌC còn được xem như là
vật có linh khí cát tường, bách bệnh bất sinh, nên người quân tử
ngày xưa thích đeo ngọc, gọi là BỘI NGỌC 佩 玉. Theo sách Lễ Ký,
thiên Ngọc Tảo《禮 記 玉 藻 篇》có câu:
"Cổ chi quân tử tất bội ngọc 古 之 君 子 必 佩 玉... Thiên tử bội
bạch ngọc 天 子 佩 白 玉... Công hầu bội sơn huyền ngọc 公 侯 佩
山 玄 玉... Đại phu bội thủy thương ngọc 大 夫 佩 水 蒼 玉... Thế tử
bội du ngọc 世 子 佩 瑜 玉..." Có nghĩa: Người quân tử ngày xưa
ắt phải đeo ngọc... Vua đeo ngọc trắng... Công hầu đeo ngọc núi
đen... Đại phu đeo ngọc xanh màu nước... Con nhà thế gia đeo
ngọc bích (cẩm thạch)..." Nói chung, vua chúa quyền qúy đều đeo
ngọc, gọi BỘI NGỌC hay NGỌC BỘI gì cũng thế.
Khi gặp Kim Trọng "Phong tư tài mạo tuyệt vời, vào trong
phong nhã ra ngoài hào hoa!" Thúy Kiều đã đánh giá người yêu:
Nàng rằng trộm liếc dung quang,
Chẳng sân NGỌC BỘI cũng phường kim môn.
NGỌC còn là từ dành riêng cho phái đẹp, nên gọi người đẹp,
người yêu là NGƯỜI NGỌC, gót chân của người đẹp thì gọi là
GÓT NGỌC, ngay cả khi người đẹp khóc thì giọt nước mắt cũng
được gọi là GIỌT NGỌC, như khi Thúy Kiều bị Khuyển Ưng bắt
về giao nạp cho Hoạn Bà làm Hoa Nô, Kiều đã khóc với mụ quản
gia:
Nàng càng GIỌT NGỌC chứa chan,
Nỗi lòng luống những bàng hoàng niềm tây.
Sau khi Từ Hải chết, Hồ Tôn Hiến đã nói với Thúy Kiều "Đã
hay thành toán miếu đường, Giúp công cũng có lời nàng mới nên"
và hỏi "Bây giờ sự đã vẹn tuyền, Mặc lòng nghĩ lấy muốn xin bề
nào?" Thúy Kiều đã:
Nàng càng GIỌT NGỌC tuôn trào,
Ngập ngừng mới gửi thấp cao sự lòng.
Rằng: Từ là đấng anh hùng...
... Còn khuôn mặt nhan sắc của giai nhân thì gọi là NGỌC NHAN
玉 顏, khi người đẹp nói cười thì gọi là HOA CƯỜI NGỌC THỐT
như cụ Nguyễn Du đã miêu tả chị em Thúy Kiều và Thúy Vân vậy:
HOA CƯỜI NGỌC THỐT đoan trang,
Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da.
... Còn nói về tài thi từ ca phú thì lại gọi là NHẢ NGỌC PHUN
CHÂU, như khi Thúy Kiều đề thơ lên bức họa của Kim Trọng
trong đêm gặp gỡ, thì Kim Trọng đã:
Khen: Tài NHẢ NGỌC PHUN CHÂU,
Nàng Ban ả Tạ cũng đâu thế này!
... Còn gương mặt của người đẹp, nếu không gọi là NGỌC NHAN
玉 顏 thì gọi là NGỌC DUNG 玉 容, như khi Đường Minh Hoàng
gặp lại Dương Qúy Phi trong mơ, nhà thơ Bạch Cư Dị đã viết
trong Trường Hận Ca là:
玉 容 寂 寞 淚 闌 干, NGỌC DUNG tịch mịch lệ lan can,
梨 花 一 枝 春 帶 雨。 Lê hoa nhất chi xuân đới vũ.
Có nghĩa:
MẶT NGỌC ưu sầu lệ ngổn ngang,
Như hoa lê điểm giọt mưa ngàn...
... mà cụ Nguyễn Du nhà ta đã mượn hình ảnh nầy để tả lời của
Vương Bà khi nghe Thúy Kiều trong đêm khóc vì Đạm Tiên
báo mộng cho biết số kiếp đoạn trường của mình:
Cớ sao trằn trọc canh khuya,
Màu hoa lê hãy đầm đìa giọt mưa ?!
Người đẹp khóc mà ví như là "Đóa hoa lê có lấm tấm vài
giọt mưa" thì thi vị không sao chịu nỗi, mà "nịnh đầm" thì cũng
hết biết luôn! Đến khi người đẹp bị dày vò hay đày đọa cho đến
chết cũng không rời khỏi chữ NGỌC: "Nát NGỌC Tan vàng
hay NGỌC nát Vàng tan", hay nói lẫy như khi Thúy Kiều bị
Hoạn Bà dày vò hành hạ:
Đã đành túc trái tiền oan,
Cũng liều NGỌC NÁT HOA TÀN mà chi.
Khi Tú Bà bắt Thúy Kiều lạy Thần Mày Trắng, bắt gọi mình
bằng mẹ và gọi Mã Giám Sinh bằng cậu, Thúy Kiều không nghe
theo nên bị Tú Bà đánh cho một trận, nàng đã "Sẵn dao tay áo tức
thì giở ra" để liều mạng tự sát:
Sợ gan NÁT NGỌC LIỀU HOA,
Mụ còn trông mặt nàng đà quá tay.
Bản thân người đẹp đã là NGỌC qúy rồi, như khi Mã Giám
Sinh tìm đến nhà để "mua" Thúy Kiều, cũng đã lịch sự mà nói:
Rằng: Mua NGỌC đến Lam Kiều,
Sính nghi xin dạy bao nhiêu cho tường?
... đã là NGỌC qúy giá rồi, cho nên cũng phải biết GÌN VÀNG
GIỮ NGỌC, như trước lúc chia tay để lên đường đi Liêu Dương
hộ tang cho chú, Kim Trọng đã ân cần nhắn nhủ với Thúy Kiều
là:
GÌN VÀNG GIỮ NGỌC cho hay,
Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời!
Đến khi đã lọt vào lầu xanh rồi thì cũng có cái giá, cái sỉ diện
của gái lầu xanh, như cụ Nguyễn Du đã viết:
Lầu xanh mới rủ trướng đào,
Càng treo GIÁ NGỌC càng cao phẩm người.
Cái dáng vẻ, cái nét đẹp của người NGỌC thì gọi là VẺ NGỌC,
từ nầy được cụ Nguyễn Du dùng đến hai lần, lần đầu khi Mã Giám
Sinh đã mua và rước được Thúy Kiều về đến trú phường, hắn ta
đã:
Mừng thầm: Cờ đã đến tay!
Càng nhìn VẺ NGỌC càng say khúc vàng.
Lần thứ hai là khi quan Phủ đã đứng ra tác thành cho Thúc
Sinh và Thúy Kiều cưới nhau "Bày hàng cổ xúy xôn xao, song song
đưa đến trướng đào sánh đôi" làm cho cặp đôi Thúc Sinh và Thúy
Kiều càng quấn quít nhau hơn:
Hương càng đượm lửa càng nồng,
Càng sôi VẺ NGỌC càng lồng màu sen.
Cái Vẻ Ngọc của Thúy Kiều đã được cụ Nguyễn Du bạo gan đi
trước thời đại để miêu tả lúc Thúy Kiều rủ màn xuống để "Thang
lan rủ bức trướng hồng tẩm hoa" bày ra cái thân hình:
Rõ màu TRONG NGỌC TRẮNG NGÀ!
Dày dày sẵn đúc một tòa thiên nhiên.
... cái dáng NGỌC lồ lộ ở ngay trước mặt của Thúc Sinh, khiến cho
chàng Thúc phải ngẩn ngơ và "Ngụ tình tay thảo một thiên luật
Đường". Thúy Kiều cũng đã đãi bôi lại:
Nàng rằng: Vâng biết ý chàng.
LỜI LỜI CHÂU NGỌC hàng hàng gấm thêu.
Hay hèn ví cũng nối điêu...
NGỌC không những chỉ sang trọng mà còn dùng để chỉ giai
cấp qúy tộc hay hoàng gia với thành ngữ KIM CHI NGỌC DIỆP
金 枝 玉 葉 hay NGỌC DIỆP KIM CHI mà ta nói là CÀNH VÀNG
LÁ NGỌC hay LÁ NGỌC CÀNH VÀNG, có xuất xứ từ Cổ kim
Chú. Dự Phục 古 今 注 • 舆 服. có nghĩa: Cỏ cây hoa lá rất mượt
mà xanh tươi đẹp đẽ. Sau mượn dùng để chỉ con em của hoàng tộc,
dùng rộng ra để chỉ chung con em của những gia đình danh gia
vọng tộc quyền qúy. Trong "Hà Thành Chính Khí Ca" của Ba
Giai (cặp đôi của Tú Xuất), bài ca ca ngợi gương chiến đấu hy sinh
oanh liệt của danh tướng Tổng Đốc Hoàng Diêu và lên án những
người mang tiếng là KIM CHI NGỌC DIỆP mà không biết bảo vệ
đất nước giang sơn như Án Sát Tôn Thất Bá:
Kìa Tôn Thất Bá Niết Công,
KIM CHI NGỌC DIỆP, vốn dòng tôn nhân,
Đã quốc tộc, lại vương thần,
Cũng nên hết sức kinh luân mới là...
Trong tác phẩm thơ Nôm khuyết danh Nữ Tú Tài cũng có câu:
Nhủ rằng NGỌC DIỆP KIM CHI,
Lứa đôi xem cũng phải thì lứa đôi!
NGỌC còn chỉ sự trong trắng thanh bạch không bợn nhơ, như
lời tâm sự chân thành của Thúc Sinh bày tỏ với Thúy Kiều khi
nàng bị bắt phải đi tu ở Quan Âm Các:
Vì ta cho lụy đến người,
Cát lầm NGỌC TRẮNG, thiệt đời xuân xanh!
Theo sách "Bác Vật Chí" của Trương Hoa đời Tây Tấn 西 晉
張 華《博 物 志: “Nam Hải thủy hữu giao nhân, thủy cư như ngư,
bất phế chức tích, kỳ nhãn năng khấp châu 南 海 水 有 鲛 人, 水
居 如 鱼, 不 废 织 绩, 其 眼 能 泣 珠” có nghĩa: Dưới nước của biển
Nam Hải có người cá, ở và lội dưới nước như cá. Dệt ra vải không
nước và nước mắt khi khóc chảy ra thành những hạt châu ngọc.
Trong "Thuật Dị Ký 述 異 記" của thời Nam Triều và trong "Sưu
Thần Ký 搜 神 記" của đời Đông Tấn cũng có ghi lại câu chuyện
của người cá nầy (Giao nhân). Vì nước mắt của người cá nầy khi
khóc chảy ra thành những hạt châu ngọc, cho nên, gọi là NGỌC
GIAO và phải lấy mâm mà hứng lại những hạt Ngọc Giao nầy,
như trong truyện thơ Nôm "Quan Âm Thị Kính" có câu :
Lưu tô sương gió lọt vào,
Đem mâm mà chứa NGỌC GIAO hẵn đầy !
... Còn trong Truyện Kiều của cụ Nguyễn Du thì gọi những giọt
nước mắt nầy là GIỌT NGỌC hay GIỌT CHÂU, như khi thấy
Thuý Kiều bị Hoạn Thư bắt làm con hầu và phải đứng hầu rượu
cho hai vợ chồng uống thì Thúc Sinh đã:
Sợ quen dám hở ra lời,
Không ngăn GIỌT NGỌC sụt sùi nhỏ sa.
... đến khi đã uống say rồi Hoạn Thư còn bắt Thúy Kiều phải đàn
cho hai vợ chồng nghe nữa, đến nước nầy thì chàng Thúc vỡ òa:
GIỌT CHÂU lã chã khôn cầm,
Cúi đầu chàng những gạt thầm giọt Tương.
Sau NGỌC GIAO, ta có NGỌC KINH 玉 京. Theo "Ngụy
Thư-Thích Lão Chí 魏 書．釋 老 誌" nói rằng: "...上 處 玉 京，
為 神 王 之 宗；下 在 紫 微，為 飛 仙 之 主。Thượng xứ Ngọc
Kinh, vi thần vương chi tông; Hạ tại Tử Vi, vi phi tiên chi chủ".
Có nghĩa: Trên thì có Ngọc Kinh là gốc của các Thần; dưới thì có
Tử Vi là chủ của các tiên bay trên trời". Nên NGỌC KINH là
chỗ ở của Thượng Đế, là Kinh đô bằng Ngọc. Trong tích Bùi
Hàng gặp tiên, Phàn phu nhân đã có bài thơ gởi cho Bùi Hàng
như sau:
一 飲 瓊 漿 百 感 生， Nhất ẩm quỳnh tương bách cảm sanh,
玄 霜 搗 盡 見 雲 英。 Huyền sương đão tận kiến Vân Anh.
藍 橋 便 是 神 仙 窟， Lam Kiều tiện thị thần tiên quật.
何 必 崎 嶇 上 玉 京？ Hà tất khi khu thướng Ngọc Kinh?
Có nghĩa :
Một chén quỳnh tương trăm cảm sanh,
Chày sương giã thuốc gặp Vân Anh.
Lam Kiều chốn ấy thần tiên ngụ,
Sao phải gập ghềnh đến NGỌC KINH?!
Trong văn học cổ, khi dùng rộng ra thì NGỌC KINH dùng
để chỉ Kinh Đô của nhà vua đang trị vì, như trong truyện thơ
Nôm "Nhị Độ Mai" có câu:
Ngại ngùng thay lúc phân bào,
Kẻ về tử lý, người vào NGỌC KINH !
Sau Ngọc Kinh, ta lại có NGỌC TIÊU 玉 蕭 với điển tích
rất hấp dẫn của một truyện Truyền kỳ như sau:
Theo sách "Vân Khê Hữu Nghị của Phạm Sư 范 攄 . 雲 溪
友 議" đời Đường, kịch tác gia đời Nguyên đã viết nên kịch bản
"Ngọc Tiêu Nữ Lưỡng Thế Nhân Duyên 玉 蕭 女 两 世 姻 缘"
như sau: Thư sinh Vi Cao 韋 皋 trong khoảng thời gian du học
để đợi khoa thi, có quen với một kỹ nữ tên là Hàn Ngọc Tiêu 韓
玉 蕭. Khi đến khoa thi, mẹ của Ngọc Tiêu thúc ép Vi Cao lai
kinh ứng thí với thâm ý chia rẻ cặp tình nhân không cùng giai
cấp nầy ra. Nào ngờ khi Vi Cao đi rồi, Ngọc Tiêu cứ thương nhớ
mãi mà tương tư thành bệnh, trước lúc lâm chung còn trăn trối
bảo mẹ mình 13 năm sau mang bức họa ảnh của mình đến nhà
họ Trương ở đất Kinh Tương. Sau khi chết Ngọc Tiêu bèn thác
sinh vào làm con của Tiết Độ Sứ Trương Diên Thưởng ở Kinh
Tương, cũng vẫn được đặt tên là Ngọc Tiêu. Về phần Vi Cao,
sau khi đậu Trạng Nguyên lại được điều đi bình loạn ở vùng
biên tái. Được tin Hàn Ngọc Tiêu mất chàng buồn bã vô cùng,
nên càng cố gắng giết giặc lập công không màng chết sống, vì
thế nên mười năm sau đã được phong làm Trấn Tây Đại Nguyên
Soái. Mười ba năm sau khi ban sư về triều, lúc đi ngang qua đất
Kinh Tương được Tiết Độ Sứ nơi đây tiếp đãi. Trong buổi tiệc thấy
cô gái con của Trương Tiết Độ Sứ giống hệt như Hàn Ngọc Tiêu
ngày xưa, bèn ngõ lời cầu hôn. Tiết Độ Sứ từ chối vì tuổi tác quá
chênh lệch. Đang lúc đó thì bà mẹ của Hàn Ngọc Tiêu cũng mang
bức họa đến, sau khi nói rõ nguyên do sự đầu thai chuyển thế của
Trương Ngọc Tiêu. Thấy chuyện lạ, Tiết Độ Sứ bèn trình lên triều
đình. Nhà vua cũng cho là chuyện nhân duyên hiếm thấy bèn ban
chỉ tứ hôn cặp tình nhân chuyển thế nầy được đoàn tụ mỹ mãn.
Trong truyện thơ Nôm khuyết danh Quan Âm Thị Kính của ta
có câu:
Vi Cao lòng vẫn liền liền,
NGỌC TIÊU phỏng độ mấy niên tái hoàn.
Ngọc Tiêu qua họa hình và qua điện ảnh
Ở phần cuối Truyện Kiều được kết thúc bằng một thành ngữ
rất có hậu, đó là khi Kim Trọng thi đậu làm quan đã nhớ đến Thúy
Kiều:
Ấy ai dặn ngọc thề vàng,
Bây giờ KIM MÃ NGỌC ĐƯỜNG với ai ?!
KIM MÃ NGỌC ĐƯỜNG 金 馬 玉 堂, thành ngữ có xuất xứ
từ đời Hán. KIM MÃ là KIM MÃ MÔN 金 馬 門, là Cửa Kim Mã,
nơi mà các Học Sĩ đợi chiếu chỉ của nhà vua ban xuống. NGỌC
ĐƯỜNG là NGỌC ĐƯỜNG ĐIỆN 玉 堂 殿, nơi nghị sự của các
Học Sĩ, là Hàn Lâm Viện của các Hàn Lâm Học Sĩ, nên...
Thành ngữ KIM MÃ NGỌC ĐƯỜNG 金 馬 玉 堂 dùng để chỉ
sự đỗ đạt vinh hiển làm quan, đắc ý vì công thành danh toại.
Cũng trong phần cuối của Truyện Kiều, khi bị Hồ Tôn Hiến ép
gã cho Thổ Quan, Thúy Kiều đã nhảy xuống sông Tiền Đường để
tự trầm, làm cho:
Thổ quan theo vớt vội vàng,
Thời đà ĐẮM NGỌC CHÌM HƯƠNG mất rồi!
Khi Kim Trọng và Vương Quan "cùng thuận một đường phó
quan", đến đất Hàng Châu để hỏi thăm tin tức của Thúy Kiều, thì
được dân chúng nơi đó cho hay rằng "Nàng Kiều công cả chẳng
đền, Lệnh quan lại bắt ép duyên Thổ tù", cho nên:
Nàng đà GIEO NGỌC TRẦM CHÂU,
Sông Tiền Đường đó ấy mồ hồng nhan!
Cả nhà lại "Giải oan lập một đàn tràng bên sông" để tế Thúy
Kiều."Cơ duyên đâu bỗng lạ sao, Giác Duyên đâu bỗng tìm vào đến
nơi" và báo tin vui cho cả nhà biết rằng:
Khi nàng GIEO NGỌC TRẦM CHÂU,
Đón nhau tôi đã gặp nhau rước về,
Vì thế mà cả nhà "Đoàn viên vội mở tiệc hoa vui vầy" kết
thúc cho một chuyện tình có hậu "Hết cơn bỉ cực đến hồi thái
lai !"
Xin được kết thúc Thành Ngữ Điển Tích về chữ NGỌC ở
đây.
Hẹn bài viết tới " THÀNH NGỮ ĐIỂN TÍCH 80 : NGŨ "
杜 紹 德
Đỗ Chiêu Đức
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét